Śląskie niedaleko: cmentarze w Żorach.

Żory (Sohrau) są średniej wielkości miastem powiatowym na Górnym Śląsku. Historią sięgają średniowiecza (prawa miejskie otrzymały w XIII wieku), lecz nie zostało w nich zbyt wiele zabytków, a te, które są, pochodzącą najczęściej z 19. stulecia. To efekt licznych pożarów, z których trzy były szczególnie niszczycielskie i pochłonęły większość miejscowości. Dodatkowo w 1945 roku nawet osiemdziesiąt procent zabudowy mogło zostać zniszczone w czasie przechodzenia frontu. Przetrwały cmentarze. Korzystając z dnia Wszystkich Świętych postanowiłem zajrzeć na trzy zabytkowe nekropolie, wszystkie są z XIX wieku.

Najstarszy jest cmentarz żydowski położony przy ulicy, a jakże, Cmentarnej. Założono go w 1814 roku w oddaleniu od ówczesnego miasta, na przedmieściu Kleszczówka (Klischczowka); dziś od centrum oddzielają go dodatkowo tory kolejowe.

Pierwsi Żydzi pojawili się w Żorach na przełomie XV i XVI wieku, na półtora stulecia zostali wygnani przez habsburskich cesarzy i powrócili po 1713 roku. Zazwyczaj była to wspólnota nieliczna, jedynie w połowie XIX wieku pół tysiąca Żydów stanowiło kilkanaście procent społeczności miasta. Duży spadek nastąpił w okresie międzywojennym: wyznawcy Jahwe głosowali w plebiscycie za Niemcami, więc po przyznaniu Żor Polsce większość z nich wyjechała do Rzeszy. Pozostało jedynie kilkudziesięciu, a w momencie wybuchu II wojny światowej kilkunastu. Wszystkich wywieziono do getta w Będzinie.

Niemcy nie zniszczyli żorskiego kirkutu, dokonali tego Polacy. To wcale nierzadka sytuacja: hitlerowcy palili synagogi (żorska akurat przetrwałą), ale cmentarze żydowskie na terenach niemieckich oszczędzali. Ich zagłada przyszła wraz z polską administracją. Pozbawiony opiekuna niszczał, kolejne nagrobki rozbijano lub kradziono. Wyburzono uszkodzony w 1945 roku dom przedpogrzebowy, a teren wykorzystywano m.in. jako... boisko. Zaopiekowano się nim dopiero w obecnym stuleciu: został uporządkowany, utworzono lapidarium z najlepiej zachowanych macew i ustawiono je w miejscu domu przedpogrzebowego. Usunięto część rozpadającego się płotu i umieszczono na nim tablice (prześwitujące i przez to słabo czytelne) z historią żorskich żydów i cmentarza. Zgodnie z uchwałą Rady Miejskiej z 2004 roku kirkut stał się "parkiem kulturowym".

Zanim powstał ten cmentarz, żorskich Żydów grzebano w Mikołowie. Zakupu nieużytków, gdzie potem założono kirkut, dokonał niejaki Aron Wolf Bloch, z zawodu gorzelnik. Pochowano na nim około tysiąc osób, ostatnią w 1936 roku. 

Nie wiem ile nagrobków dotrwało do dzisiaj: jedne źródła mówią o stu trzydziestu, inne o siedemdziesięciu pięciu. Czyżby tak ciężko było je policzyć? A może nadal stąd znikają? Nie ulega wątpliwości, że macew nieuszkodzonych zachowała się garstka. Większość jest połamana, potrzaskana, widać ślady skuwania napisów albo zasłaniania ich cementem lub farbą. Niektóre są podziurawione kulami.

Jeśli chodzi o znanych żorskich Żydów, to można wymienić co najmniej cztery postacie. 

Pierwszą z nich był David Deutsch, urodzony w Białej (Zülz) koło Prudnika, radykalny reformator religijny. W Żorach przez prawie trzydzieści lat pełnił funkcję rabina i zmarł w 1873 roku.

Pozostała trójka urodziła się tutaj, lecz większość swego życia spędziła gdzieś indziej. Max Plaut był prawnikiem i ekonomistą. Jego rodzina opuściła Górny Śląsk w czasie powstań, ale on sam zdążył zaliczyć epizod walki w szeregach Freikorpsu broniąc Anabergu (Górę Świętej Anny). Jako urzędnik przymusowego zarządu gmin żydowskich w okolicach Hamburga próbował ratować braci w wierze przed wywózkami i śmiercią z rąk hitlerowców, co przed długi czas mu się udawało. Przeżył wojnę, bo w 1944 roku został wymieniony na Niemców z Palestyny, więc pozwolono mu... wyjechać pociągiem do Turcji.

Otto Stern był człowiekiem światowego formatu. Syn i wnuk żorskich kupców jako czterolatek przeniósł się z rodzicami do Wrocławia. Wielką karierę fizyka zwieńczyła w 1943 roku Nagroda Nobla.

Wreszcie Ignaz (Izaak) Grünfeld, jeden ze współtwórców rozwoju miejskiego Katowic. Na tamtejszym cmentarzu jest jego grób, w Żorach pochowano niektórych członków rodziny, a konkretnie rodzeństwa. Znalazłem nagrobek, gdzie po prawej mamy Handel Grünfeld (używała też imienia Johanna). Natomiast po lewej stronie widnieje Bertha (Rosel), po mężu Berger (prowadził karczmę). Handel nie założyła rodziny i mieszkała w domu Berthy. Obie siostry zmarły w przeciągu roku: Handel w 1886, a Bertha w 1887.

Zmieniamy wyznanie na luterańskie. Ewangelicy są obecni w Żorach właściwie od samego początku reformacji, dzisiaj parafia liczy ponad siedemset osób. Kościół parafialny jest dość młody, bo z 1931 roku, kiedy zastąpił starszą świątynię. Prosta modernistyczny bryła.

Po II wojnie światowej kościół przywłaszczyli sobie katolicy. Po pięciu latach walki sądowej ewangelicy zdołali go odzyskać. Po sąsiedzku stoi zabytkowa plebania z 1906 roku. Na moje oko także złożony z płyt chodnik przy kościele musi mieć długą metrykę.

Ale miało być o cmentarzach! Ewangelicki jest najmłodszy z opisywanej przeze mnie trójki, lecz najstarszy z nadal funkcjonujących w mieście. Otwarto go w 1851 roku, krzyż na środku nekropolii upamiętnia pół wieku od tego wydarzenia.

Na cmentarzu żydowskim było prawie pusto (oprócz mnie jedna rodzina), co nie dziwi, w końcu żydzi nie obchodzą Wszystkich Świętych. U luteran 1 listopada przypadają dwa święta: Wspomnienie Świętych Pańskich i Dzień Pamiątki Umarłych. Te drugie pojawiło się dopiero po ostatniej wojnie, można domniemywać, iż pod wpływem tradycji katolickiej. W tym dniu odwiedza się groby i również pali się znicze ku pamięci, lecz całość wygląda znacznie mniej pompatycznie i masowo niż u katolików. Praktycznie zaraz za płotem cmentarza ewangelickiego znajduje się duży cmentarz owieczek papieża: tam ścisk, krzyk, rewia mody i po kilkanaście lampionów na każdym grobie, tutaj cisza, spokój, symboliczne ilości.

Wśród alejek spotkamy trochę starych pomników. Do czasu podziału Górnego Śląska żorscy ewangelicy byli przede wszystkim Niemcami, podobnie jak większość mieszkańców miasta. Na niektórych grobach zachowały się pierwotne napisy, na innych dokonano odniemczenia, czasem połączonego z polonizacją. Widoczny na zdjęciu nagrobek jest oryginalny, tablica już nie. Albert Benecke (nie wiem co znaczy literka "F") był kuratorem parafii (świeckim zastępcą farorza), honorowym prezesem miejscowego Związku Rolniczego, a także właścicielem sporego majątku ziemnego w Folwarkach (Vorbriegen). Jego pogrzeb w 1910 roku zgromadził tłumy żałobników różnych wyznań. Oprócz mieszkańców zjawili się urzędnicy ze starostą powiatu na czele, chóry i orkiestra huzarów. Zmarły był hojny, w testamencie zapisał wielką sumę na konto parafii, a także po kilkaset marek dla każdego pracownika swojego folwarku.

Według strony parafii tutaj spoczywa Ernst Gaertner, właściciel mleczarni.. Większości napisów już nie ma.

Pomnik Karoline przełamał się na pół, lecz nadal stoi.

Państwo baronowie Durant de Sénégas. Rodzina ta pochodziła z Szampanii, a potem przez Brandenburgię dotarła na Górny Śląsk; była właścicielami m.in. majątków Baranowice (Baranowitz) i Osiny (Oschin). Te dawne wsie, podobnie jak Folwarki, w 1975 roku włączono do Żor. Baron Emil von Durant był również landratem rybnickim.

Drewniany nagrobek Marty Müller, trzyletniej córki pastora zmarłej w 1928 roku.

Ten jest z kolei słabo czytelny, rozpoznałem tylko "Louise".

Przykład zagospodarowania grobu przez nowych gospodarzy. Ciekawe, czy to potomkowie dawnych Żorzan, czy po prostu chęć zachowania pamięci o poprzednikach?

Martha Orawski, młoda dziewczyna. Zmarła tydzień po plebiscycie na Górnym Śląsku.

To dla mnie zagwozdka... Nazwisko ani nie niemieckie, ani śląskie, raczej kresowe. Ale jako radca dworu?? Grób wygląda na współczesny, stąd napis po polsku.

Regulamin cmentarza mówi, iż grobowce i mogiły opuszczone z powodu braku krewnych lub spadkobierców, mające charakter zabytkowy i historyczny, pozostają pod szczególną opieką lokalnej społeczności parafii. Najwyraźniej różne są kryteria takiego charakteru, bo kilka starych tablic stoi przy budynku gospodarczym.

Na cmentarzu ewangelickim zrobiło się jakoś mroczno, więc uderzam na trzecią i ostatnią nekropolię. Będzie to katolicki cmentarz przy ulicy księdza Klimka. Otwarty w 1824 roku, zamknięty w okresie międzywojennym (co najmniej jeden pogrzeb odbył się także w PRL-u). Powstał on na terenie dawnej fosy, tuż za murami miejskimi i kościołem św. Filipa i Jakuba. 

Niedawno cmentarz przeszedł rewitalizacje i został "uparkowiony", co, moim zdaniem, odebrało mu nieco uroku. Wytyczone alejki, przez które trzeba było przenieść kilka grobów, a także ławeczki z latarniami średnio mi się komponują z zabytkową resztą. Nadal jest tu jednak klimatycznie i nieco tajemniczo, zwłaszcza w tej części oddalonej od drogi, gdzie pod ścianami, gdzie doskonale widać cegły murów obronnych. 

Szacuje się, że pochowano tu około trzynastu tysięcy osób, nagrobków zachowało się podobno czterysta. Wiele z nich jest zniszczonych: napisy niemieckie skuwano i oblewano różnymi substancjami, czasem zaś usunięto cały pomnik. A ponieważ niemiecki zdecydowanie wygrywa tutaj nad polskim, więc niszczyciele mieli wielkie pole do popisu. Na szczęście część grobów pozostało nienaruszonych. Najwięcej zniszczeń jest na skraju cmentarza, blisko ulic i łatwo dostępnych, im dalej od nich, tym śladów barbarzyńców mniej. A może celowo wydano wyrok na niektóre groby, te bardziej widoczne, aby ratować inne, cenniejsze, bardziej zasłużonych osób?

O ile ewangelicy na swojej stronie parafialnej starali się dokładnie opisać, kto w przeszłości był pochowany na cmentarzu, o tyle w przypadku katolików niczego takiego nie znajdziemy. Może w kościele, który dzieli od nekropolii dosłownie kilka metrów, uznano, że nie ma kogo wspominać? Istnieje co prawda niezależny od parafii wykaz zidentyfikowanych nagrobków (a takich ma być około osiemdziesięciu), lecz w małym stopniu dowiemy się z niego, kim byli zmarli za życia.

Korzystając z innych źródeł udało mi się znaleźć informację, że rodzina Szczepan zajmowała się handlem drewna, a Georg dodatkowo prowadził parowy tartak oraz sprzedawał ryby.

Franz Torka pochodził spod Prudnika (Neustadt), a przygotowanie pedagogiczne zdobył w Głogówku (Oberglogau). Został nauczycielem w Połomii (Pohlom), a następnie w Żorach, gdzie dodatkowo rozpoczął pracę jako dyrektor chóru. Zmarł w kwiecie wieku, jako czterdziestolatek.

Jest kilku kapłanów.

Grób pierwszowojenny. Joseph Goriwoda, z zawodu kupiec, kapral w 156. "śląskim" pułku piechoty, poległ 16 września 1916 roku. W Sohrauer Stadtblatt, prasie z epoki, odnalazłem jego nekrolog z którego wynika, iż pogrzeb w Żorach odbył się dopiero w grudniu. To i tak wyjątek: zazwyczaj żołnierzy chowano w pobliżu miejsca śmierci, daleko od rodzinnych stron. Dodam, że osoby o nazwisku Goridowa/Gorywoda żyją w mieście do dzisiaj.

Żona kupca, Marie Solorz, oświetlona przez jesienne słońce.

Groby z napisami po polsku. 

Jeżeli w internecie wspomina jakiś zmarłych pochowanych na tym cmentarzu, to jedynie powstańców śląskich. Tablica grobowa wymienia czterech z nich, lecz jeden spoczywa tak naprawdę w innym miejscu. Napis głosi, że polegli oni "w walkach o wyzwolenie Śląska spod jarzma pruskiego". Nie brali oni pod uwagę takiej drobnostki, że siedemdziesiąt procent mieszkańców miasta w plebiscycie opowiedziało się za owym "jarzmem pruskim" (o czym, zapewne zupełnie przypadkowo, milczą historie Żor na stronach miejskich i samorządowych 😏). Powstańcy zginęli w innych miejscach, bowiem atak na miasto odbył się prawie bez strat - zginął jeden Polak, ale akurat żaden z tych. Można napisać, że szczęśliwie dla Żor Niemcy nie bronili się długo, bowiem w razie silnego oporu powstańcy planowali... spalić miasto. Do tego celu przygotowano beczki z benzyną, którą chciano oblać drewniane stodoły otaczające centrum. Czyli tradycyjnie: jak coś nie może być nasze, to niech nie będzie nikogo. Jak już pisałem: Żory często płonęły, lecz chyba nigdy z powodu celowych podpaleń! Dziękuję za takich bohaterów.

Pomnik powstańczy zupełnie nie pasuje do zabytkowego charaktery metropolii. Nie on jedyny. Po sąsiedzku stoi liczący sobie kilkanaście lat monument "Żołnierzy wyklętych". 

Pomiędzy tymi dwoma obiektami jest inny duży grób, lecz bez napisów i z dziurami po tablicach. Być może to wcześniejsza wersja grobu powstańczego.

Na cmentarzu byli też pochowani żołnierze radzieccy, jednak ich szczątki przeniesiono do Pszczyny. Tragiczną ciekawostką jest natomiast katastrofa... lotnicza, która tutaj się wydarzyła! We wrześniu 1935 roku na cmentarzu rozbił się samolot obserwacyjny Lublin R-XIII, biorący udział w ćwiczeniach wojskowych. W fatalnej pogodzie maszyna wpadła w korkociąg i runęła w dół, zginęło dwóch pilotów, zniszczono niektóre groby; na szczęście nie doszło do zapłonu paliwa.

Tajemnicę stanowi kamienny krzyż określany jako pokutny i datowany na XIII wiek. Tak naprawdę nie wiadomo, czy to rzeczywiście ten rodzaj krzyża, być może to oznaczenie dawnej granicy dóbr.

Jednym z argumentów za przekształceniem cmentarza w park była poprawa bezpieczeństwa. Bo poprzedni cmentarz, bardziej zarośnięty i nieoświetlony, sprzyjał gromadzeniu się "elementu". Teraz faktycznie wszystko lepiej widać. Przechadzając się alejkami spotkałem parkę siedzącą na jednej z ławek, który zabawiała się puszczaniem na cały głos muzyki i komentowaniem jej wulgaryzmami. Byli bardzo weseli i raczej nie z powodu tych melodii. W pewnym momencie gwałtownie wstali i szybko się wynieśli. Kilka chwil później pojawił się patrol policji, więc zadziałało czujne oko obywatelskie. Policjanci, jak zwykle inteligentni, szukali zaginionej parki za drzewami i grobami 😛.

Razem z rewitalizacją cmentarza wydano unijne (lub rządowe) pieniądze na atrapę murów miejskich. Atrapę, gdyż nie zachowały się dokumenty archiwalne dotyczące tego odcinka, mur jest mniejszy niż oryginalne fragmenty, dodatkowo przebito przez niego dziurę "dla usprawnienia komunikacji pieszej". Biorąc pod uwagę, że zaraz obok są autentyczne mury miejskie, to całość wygląda dziwnie. Ale któż bogatemu zabroni?

Odwiedzony trzy cmentarze nie są oczywiście jedynymi nekropoliami w Żorach, ale na pewno są najciekawsze. A może kiedyś przyjdzie pora na zajrzenie do pozostałych?