Macedonia: Mawrowo i Zebrnjak (zbiornik, "zatopiona" cerkiew i cokół pomnika).

Park Narodowy Mawroro (Национален парк Маврово) jest największym tego typu obszarem w Macedonii Północnej. To akurat nie było trudne, bo w państwie są jedynie trzy parki narodowe 😏. Co ciekawe, gdyby znajdował się w Polsce i nie brano by pod uwagę otulin, to i tak byłby numerem jeden, przebijając Biebrzański PN.

Oprócz atrakcji dla fanów wędrówek górskich oferuje on także możliwość przebywania nad wodą.  Jednym z najważniejszy miejsc w parku jest jezioro Mawrowo (Мавровско Езеро), sztuczny zbiornik powstały w latach 50. ubiegłego wieku w wyniku spiętrzenia Mawrowskiej Rzeki (Мавровска Река) i zalania doliny.

Główna zapora częściowo zasłonięta drzewem.

Pomnik budowniczych zbiornika: socrealistyczny w formie, narodowy w treści. Albo odwrotnie.

Podczas robienia zdjęć mija mnie auto na łódzkich blachach i widzę machającą do mnie pasażerkę. Odmachuję, a potem pojedziemy tam, skąd prawdopodobnie oni przybyli: do wioski Mawrowo (Маврово). O ile wiele miejscowości w parku jest zamieszkałych przez muzułmanów (Albańczyków i Turków), to w tej bytują prawie sami Macedończycy.

Wioska jak wioska, kwatery na wynajem, kilka lokali, natomiast największą atrakcją jest "zatopiona cerkiew", bo tak nazywano świątynię pod wezwaniem św. Mikołaja.

Prostą architektonicznie cerkiew wzniesiono w połowie XIX wieku, a sto lat później otoczyły ją wody zbiornika. Nie rozebrano jej całkowicie, jak to się zwykle robi w takich przypadkach, a że położona była blisko brzegu, więc zalana była jedynie do połowy albo maksymalnie dwóch trzecich wysokości murów; dach i górna część wieży zawsze wystawała na powietrze. Przy niskim stanie wody albo zimą cerkiew ponownie stawała się w pełni widoczna. Mniej więcej od dekady cerkiew praktycznie cały czas stoi na suchym lądzie, jedynie tylna ściana nadal jest delikatnie podmywania przez jezioro. 

"Zatopienie" jest więc nieaktualne, bo to chyba już stan stały, a pod cerkwią są wystawione ofiary na odbudowę lub renowację kościoła. No właśnie, albo albo. Renowacja niewątpliwie jest konieczna, choć może trochę lepiej wykonana niż remont wieży, która świeci się ordynarnie tynkiem jakby to zrobiło wczoraj dwóch podpitych gości. Wstawiono też w ściany kilka obrazków, więc nie obawiają się ponownego podtopienia. Ale odbudowa, przywrócenie do wyglądu oryginalnego oznaczałoby, że cerkiew całkowicie straci swą wyjątkowość.

W ogóle w historii kościoła jest kilka ciekawostek. Ponoć podczas zalewania zapomniano o drewnianym ikonostasie, niektórych ikonach i księgach liturgicznych! Trudno w to uwierzyć, być może ta skleroza była celowa. Wyciągnięto je dopiero po jakimś czasie. Po uzyskaniu niepodległości przez Macedonię pojawił się pomysł, aby zalaną cerkiew rozebrać kamień po kamieniu i złożyć z powrotem w innym miejscu. Potem myślano nad specjalnymi osłonami wokół budynku: mogły być albo szklane albo z regulowanymi ścianami w zależności od poziomu wody.

Teraz problem sam się rozwiązał. Oprócz remontu wieży zajęto się filarami ogrodzenia, które kiedyś leżały zwalone na ziemi.

Z jednej strony szkoda, że kościół już nie jest zalany, bo niewątpliwie był to bardzo nietypowy widok, z drugiej - wtedy na pewno nie weszlibyśmy do środka. Wnętrza są uporządkowane, kiedyś podłoga zawalona była gruzem z zawalonego dachu. W miejscu ikonostasu ustawiono kilka ikon, ludzie palą świeczki.

Niby cerkiew jest atrakcją, ale okolica wydaje się dość przypadkowa: parkować nie ma gdzie (ewentualnie przy drodze), po bokach rosną krzaki z ostrymi kolcami, z których zajeżdża padliną. A może to tylko atrakcja dla zagranicznych turystów? Na macedońskich stronach przeczytałem sporo narzekań, że cerkwią nikt się nie interesuje, że taka biedna i nieodnowiona.

Brzeg zbiornika. Kilka wiosek, w tym Mawrowo, musiano przenieść w wyższe miejsca. Wybudowano także nową cerkiew pod tym samym wezwaniem.

Wracając do mojego auta muszę uskakiwać przed pojazdem zjeżdżającym w dół w tumanach kurzu. Kierowca zapragnął zaparkować pod samą cerkwią. Czarne BMW i do tego stolica - to wszystko wyjaśnia.

Zbiornik można objechać dookoła, ale decyduję się skorzystać z szosy obok zapory i pomnika.

Ponieważ jezioro Mawrowo leży na wysokości 1200 metrów n.p.m., więc musimy zjechać sporo niżej do głównej drogi prowadzącej z Ochrydy. W pewnym momencie na zakręcie spotykamy... konia! Biegnie zdezorientowany raz jedną, a raz drugą stroną, w dodatku kuleje na wszystkie cztery nogi, biedaczek!

Na płaskim terenie od razu zwiększa się nasza prędkość, co mnie cieszy, gdyż mamy jeszcze dziś do przejechania kupę kilometrów i dodatkowo granicę. Na razie jednak priorytetem jest zrobienie jakiś zakupów, bo głupio byłoby opuszczać Macedonię bez pamiątek takich jak piwo, wino, rakija... Pomyślałem, że w niedzielę uda się trafić na jakiś większy sklep w Gostiwarze (Гостивар, Gostivari - to znowu są rejony z albańską większością). Niestety, trafiamy jedynie na same pozamykane małe sklepiki i spory chaos. Na pocieszenie mogę przejechać przez dzielnicę przemysłową.

Ciekawostka drogowa: na tablicach najpierw jest wersja albańska, a potem macedońska. To jednak dość niezwykłe, aby język mniejszości był pierwszy. Ktoś, kto nie zna cyrylicy może mieć pewien problem szukając Ochrydy albo Debaru, bo znajdzie tylko Ohër i Dibër. Kolor niebieski obowiązuje na drogach ekspresowych, normalne znaki są żółte, a autostrady zielone.

A2 jako ekspresówka nie spełnia norm europejskich, brak tu ciągłego pasa awaryjnego, a jezdnie oddziela betonowa zapora. Mimo to jedzie się nieźle, ruch nieduży. Po lewej stronie nieustannie mamy góry Szar Płanina z niewielkimi wioskami u podnóża, w każdej dominują Albańczycy.

Pod Tetowem A2 przepoczwarza się w autostradę. Co kilkanaście kilometrów punkt poboru opłat, że też im się chce utrzymywać aż tyle infrastruktury i obsługi! Na obwodnicy Skopje widać kolejne strzelające w niebo meczety.

Daleko dalej za stolicą zajeżdżam przy autostradzie na stację. A tam korek, bo kilka stanowisk obsługuje jeden podjazdowy! Nikomu nie przychodzi do głowy, aby samemu wziąć pistolet i zatankować, każdy czeka na obsłużenie! Wielokrotnie wspominałem już, że na Bałkanach mają jakieś chore zboczenie, kierowca nie powinien sam sobie nalewać. Często jest to okazja do orżnięcia klienta, zwłaszcza z zagranicy, ale no, kurka wodna, bez przesady! Olewam ten świecki zwyczaj i sam się obsługuję przy nienawistnym spojrzeniu podjazdowego i zdziwionym wzroku innych kierowców. Te jednak szybko zmieniają się w akceptację. Wysyłam Teresę do płacenia, po czym podjazdowy kiwa, że inna osoba może łaskawie podjechać na nasze miejsce. I... poczekać aż on do niego podejdzie. Nie, kompletnie tego nie rozumiem.

Przy stacji rząd miniaturowych kapliczek. Na pobliskim wzgórzu mają też cerkiew, więc w czasie przerwy w podróży można uzupełnić braki duchowe.

Z tyłu rafineria OKTA, która połączona jest ropociągiem z portem w Salonikach.

Temperatura znowu dobija się w górne granice trzydziestki. Na polach po przeciwległej stronie widać ślady wypalenia.

W poszukiwaniu sklepu wjeżdżam do Kumanowa (Куманово, Kumanovë). Z ubiegłorocznej wizyty zapamiętałem duży market przy głównym placu, ale okazało się, że go zlikwidowano! Jedyny ratunek w centrum handlowym: działa, walą do niego tłumy ludzi i wszystko otwarte. Czyli jednak nie wrócimy do domu bez macedońskich produktów!

Rok temu miałem w szerokich planach odwiedzić pewne wzgórze na wschód od Kumanowa, ale zwyczajnie nie starczyło czasu, widziałem je tylko z daleka. Poniżej zdjęcie z 2022 roku.

Tym razem wygospodarowałem trochę wolnego i próbuję pod wzgórze dotrzeć. Próbuję, gdyż nie jest to łatwe, żadnych oznaczeń, wąska dziurawa droga. Macedończycy nie mają powodów, żeby zmienić ten stan rzeczy.

Wóz zostawiam pod wzgórzem. Na szczyt prowadzi kręta szutrówka, nie ma zakazu wjazdu, ale wolę nie męczyć auta. Dopiero tutaj pojawia się tabliczka turystyczna.

W październiku 1912 roku pod Kumanowem doszło do wielkiej bitwy serbsko - tureckiej. Serbowie, posiadający przewagę liczebną, pokonali wojska osmańskie. Zwycięstwo to otworzyło Serbom drogę do zajęcia terenu dzisiejszej Macedonii Północnej i ostatecznie oznaczało koniec tureckiego panowania w Europie, wyłączając obszar przy Konstantynopolu i Adrianopolu. Bitwa była krwawa, poległo prawie dziesięć tysięcy żołnierzy. W 1937 roku serbskie władze wybudowały na wzgórzu Zebrnjak (Зебрњак), najwyższym punkcie pola bitwy, bardzo okazały pomnik. Miał kształt obeliskowej wieży osadzonej na cokole, wysokiej na prawie pięćdziesiąt metrów. Widać go było z daleka nawet w nocy dzięki osadzonym na szczycie wieży lampom. (Zdjęcie z Wikimedia Commons).

Był to jeden z najwyższych pomników w Jugosławii, a także na całym Półwyspie Bałkańskim. Był, bo w takiej formie istniał jedynie niecałe pięć lat: w 1942 wysadziły go wojska bułgarskie. Przetrwała jedynie większa część cokołu, zaledwie kilkanaście metrów dawnej całości. 

Dlaczego Bułgarzy go zniszczyli? Jak już kilka razy wspominałem aż do II wojny światowej praktycznie nie istniała samodzielna narodowość macedońska. Zdecydowana większość słowiańskich mieszkańców dzisiejszej Macedonii uważała się za Bułgarów, celem różnych antytureckich powstań było przyłączenie do Bułgarii. Zamiast tego Macedonię zajęli Serbowie i włączyli do swojego państwa. Po klęsce Jugosławii w 1941 Bułgarzy wkroczyli do Macedonii - dziś według oficjalnej historiografii jako okupanci, ale na początku większość ludności traktowała ich jak swoich, a włączenie do Bułgarii jako powrót do Macierzy. Potem zaczęło się to zmieniać, ale to już inna bajka. W każdym razie bułgarska administracja uznała serbski pomnik za wrogi, w końcu pośrednio był symbolem klęski bułgarskich dążeń w stosunku do Macedonii. Dobrze, że ostał się choć cokół, choć nie wiem czy to było celowe działanie, czy coś zepsuto podczas wysadzania.

Rozwalony pomnik stał niezabezpieczony przed dekadę, potem go trochę zakonserwowano. W latach 80. i 90. debatowano nad jego odbudową, w końcu skończyło się na pracach renowacyjnych cokołu. Dlaczego ani wcześniej ani potem nie zdecydowano się na rekonstrukcję? Dla władz komunistycznych był to symbol rządów królewskich, więc niezbyt wygodny. Dla Macedończyków także jest on dwuznaczny: z jednej strony po zwycięstwie Serbów skończyły się rządy tureckie, ale z drugiej nowa władza także była obca, choć bliższe językowa i religijnie. W miejsce powierzchownej islamizacji zaczęła się dogłębna serbizacja, z deszczu pod rynnę. W dodatku pomnik miał charakter typowo serbski, z ogromnym serbskich dwugłowym orłem na ścianach, nie było tam nic macedońskiego. Dlatego lepiej zostawić to tak, jak jest. Pozostałość pomnika i tak uznano za zabytek.

Serbowie co roku organizują przy nim uroczystości w rocznicę bitwy, a sam teren jest ogrodzony i pilnowany przez jednego chłopa, który objawił mi się roznegliżowany do pasa. Wyszedł z budki schłodzić się wodą z kranu i wyglądał na lekko zdziwionego moją wizytą.

Jeden z krzyży, który kiedyś wieńczył wieżę.

Górna część cokołu, gdzie dawniej stały armaty użyte w bitwie, to fajny punkt widokowy na całą okolicę. Pofałdowany teren z górami na horyzoncie, stanowiącymi granicę albo z Serbią albo z Kosowem. Mało lasów, głównie pola, jakieś rzadkie niskie drzewka, uporządkowane plantacje, pojedyncze samotne domy.

Kopalnia odkrywkowa?

Droga dojazdowa i moje auto. Cienia nie udało tam się znaleźć.

Wąska dróżka wokół ścian nagle się urywa w miejscu, gdzie zaczęła działać siła bułgarskich ładunków wybuchowych.

Rozrzucone gospodarstwa, część wygląda na opuszczone.

Wchodzę do środka cokołu. Wnętrza praktycznie pełnią tę samą rolę co w okresie przed zniszczeniem. Na parterze w dziewięciu komorach jest m.in. wystawa poświęcona bitwie, a także model oryginalnego pomnika. Zachowały się również resztki napisów oraz jeden święty obrazek.

W podziemiach znajduje się ossuarium ze szczątkami serbskich żołnierzy. Kości przeniesiono ze średniowiecznej cerkwi w Staro Nagoričane (Старо Нагоричане). Różne są informacje ilu Serbów znalazło tu wieczny spoczynek, ale maksymalnie kilka setek. Ciekawe, gdzie pochowano resztę i kilka tysięcy Turków? Może leżą gdzieś w pobliżu na polach?

W kostnicy panuje ciemność, więc jeśli zejdzie ktoś nieuświadomiony i nagle włączy sobie światło, to może się wystraszyć 😏.

Pora się zbierać, bo przed nami przejście graniczne na autostradzie, czyli spodziewam się sporego ruchu. Spoglądam w kierunku domku opiekuna i dalej w stronę Kosowa, gdzie na niebie czai się jedna większa chmura dająca cień. Poza nią słońce i upał. Jeszcze nie wiem, że za nieco ponad godzinę pogoda zmieni się diametralnie!