Cmentarze w Cieszynie: centrální hřbitov i żydowski w czeskiej części miasta.

Dokonany w 1920 roku podział Cieszyna stworzył wiele problemów dla obu części. Polski Cieszyn odcięty został od głównego dworca kolejowego, gazowni, centrali wodociągów i większości zakładów przemysłowych. Czeski Těšín utracił dostęp do starówki, obiektów kulturalnych i edukacyjnych, większości kościołów oraz... cmentarzy. Na terenie nowo powstałego czechosłowackiego miasta nie było ani jednego miejsca do grzebania zmarłych! 

Rząd czechosłowacki udzielił wielomilionowej nieoprocentowanej pożyczki na budowę nowego ośrodka miejskiego. Z tych pieniędzy sfinansowano również założenie nowego cmentarza komunalnego. Otwarto go w latach dwudziestych, oficjalnie w 1925 roku. Prace wykonała znana miejscowa firma Eugena Fuldy. Na lokalizację wybrano teren oddalony od centrum, położony w północno-zachodniej części miasta w dzielnicy Brandýs. Z daleka od mieszkalnej zabudowy, po sąsiedzku znajdował się tylko jeden majątek i kilka kapliczek. Biegnąca tutaj dotychczasowa ulica Hohlwegstraße została ulicą Hřbitovní (a także Cmentarną i Friedhofstraße). Dwujęzyczna książka adresowa z 1932 roku wymienia nekropolię jako Ústřední hřbitov hřbitov na Brandyse (Zentralfriedhof am Brandeis), a cmentarnym ogrodnikiem był wówczas niejaki Rudolf Matejowitz.

Do dziś centrální hřbitov leży na uboczu. W porównaniu z ruchem panującym w Zaduszki przy Cmentarzu Centralnym w polskim Cieszynie, można uznać, że tutaj jest luźno. Pod bramą stanęło kilka stoisk sprzedających wieńce. Parking mieści ze dwadzieścia samochodów, niektórzy docierają autobusem, bo przystanek znajduje się tuż obok. Obserwuję, jak autobus nie może nawrócić, bo któryś z kierowców źle zostawił wóz i mija kilka długich minut, zanim w końcu udało mu się przecisnąć.

Mniejsza liczba osób nie oznacza, że jest tu całkowicie pusto, ludzie oczywiście się kręcą, choć zdecydowanie  mniej niż po polskiej stronie. 

Oprócz frekwencji i peryferyjnego położenia zauważyłem kilka innych różnic pomiędzy głównym cmentarzem czeskocieszyńskim a cieszyńskim:

* przy polskiej nekropolii parkowało sporo samochodów na czeskich blachach, tutaj jako jedyny posiadałem polskie. Czyżby polscy Cieszynianie mieli tu mniej pochowanych krewnych niż czescy na Cmentarzu Centralnym?

* "odniemczanie", które dotknęło prawie każdy niemiecki grób po polskiej stronie, tutaj prawie nie wystąpiło. Niemieckie groby, których spotkałem dość dużo, w niemal wszystkich przypadkach nie były zniszczone,

* cmentarz, zaprojektowany przed wiekiem od postaw, ma prosty, uporządkowany schemat. Alejki są szerokie, nie trzeba aż tak mocno przeciskać się między grobami. Polski Centralny sprawia wrażenie bardziej chaotycznego, ale to pokłosie znacznie dłuższej historii i bardziej spontanicznego rozrostu w kolejnych etapach rozwoju miasta,

* toalety u Czechów są klasyczne, w budynku przycmentarnym, u Polaków trzeba korzystać z rozbudowanego tojtoja 😏. 

Historyzującą kaplicę pogrzebową postawiono w 1928 roku. Udaje trochę barok i styl empire, niedawno ją odnowiono. Arkady łączą ją z budynkiem zarządu cmentarza.

Czeskocieszyńska nekropolia ma dopiero wiek, więc nie może się równać ze swoim polskim odpowiednikiem pod względem ilości znanych pochowanych, a także egzemplarzy sztuki sepulkralnej. Jednak i tu można znaleźć wiele ciekawych grobów o interesujących kształtach. Rzeźby i płaskorzeźby, niekiedy pozbawione elementów religijnych.

W momencie podziału Cieszyna najliczniejszą grupę w obu jego częściach stanowiła ludność niemieckojęzyczna. W Czeskim Cieszynie aż do końca II wojny światowej mieli oni bardzo silny wpływ na kulturę, politykę i ekonomię miasta, a w gospodarce nawet dominowali. Widać to cmentarzu: w początkowym odcinku głównej alei oraz w sąsiednich uliczkach stoi wiele niemieckich grobów należących do bogatych i znanych rodzin. 

Wydaje się, że to jest skrót od MGV, czyli Männergesangverein Teschen. Został założony w 1841 roku, jako drugi na Śląsku Austriackim, po bielskim. Jednym z najwybitniejszych "chórmistrzów" był spoczywający tu Josef Rudel, który oprócz pełnienia swojej funkcji w chórze cieszyńskim, został "federalnym chórmistrzem" dla związku stowarzyszeń obejmującego habsburski Śląsk.

Pod murem znajdziemy i takie okazałe grobowce.

A to jedyny nagrobek, na którym zauważyłem ślady skucia. Ciekawe czemu akurat ten?

Nierzadki przypadek, że w starym grobie pochowano kolejne osoby, ale zachowano pamięć o poprzednikach. Często nowi zmarli posiadają polskie/śląskie imiona i nazwiska, co również nie dziwi.

Kilka grobów wystawiono na sprzedaż. 

Jakiś oficer.

Główny krzyż umieszczony na skrzyżowaniu głównych alejek. Napis wykonano po łacinie, pewnie żeby uniknąć przepychanek językowych.

Symboliczny grób Józefa Kożdonia (pochowany jest w Opawie). W Polsce wyklęty, w Czeskim Cieszynie czterokrotnie wybierano go na burmistrza głosami różnych nacji. Po raz ostatni we wrześniu 1938 roku. Miesiąc później polskie wojska zajęły Zaolzie, a Kożdoń został  ze stanowiska zrzucony, a następnie aresztowany. Wiadomo bowiem, że demokracja funkcjonuje poprawnie tylko wtedy, kiedy głosowanie przebiegło odpowiednio.

Grób radzieckiego kapitana. Zmarł w czerwcu 1945 roku, a więc już kilka tygodni po zakończeniu wojny. Nie udało mi się znaleźć żadnych informacji o nim, więc nie wiem, czy to śmierć od ran czy, na przykład, od przepicia?

Dochodzę do końca głównej alejki i tam zauważam, że niektóre groby są ustawione pod innym kątem niż reszta, a także wyraźnie większe. Podejrzewałem co to oznacza i oczywiście miałem rację: jest pewna nacja na C (lub R, w zależności od poprawności politycznej), która nawet po śmierci chce podkreślić swoją odrębność, choć wyznanie ma takie same jak sąsiedzi. Tylko broń Boże wypomnieć im tę odrębność za życia, to wtedy będzie też słowo na "r" 😏. Taki podział narodowościowy widziałem w wielu krajach, zawsze dotyczył tego samego tematu.

Początkowo cmentarz podzielony był na część ewangelicką (prawa strona) i katolicką (lewa). Podejrzewam, że teraz nikt nie zwraca już na to uwagi. Jest jednak całkowicie wydzielony sektor, a właściwie osobna nekropolia oddzielona murem: cmentarz żydowski. Przez pierwsze lata czeskocieszyńscy Żydzi musieli chować swoich bliskich w polskim Cieszynie, co w oczywisty sposób było problematyczne. W 1924 (lub 1926) otwarto dla nich własny kirkut przy chrześcijańskim cmentarzu. W 1928 wybudowano również odpowiedni dom przedpogrzebowy. Macewy stały w dziesięciu równych rzędach, używano na nich języka niemieckiego i hebrajskiego, w pojedynczych przypadkach również czeskiego.

Wojnę przetrwał on w znacznie gorszym stanie, niż cmentarze żydowskie na polskim brzegu. Niemcy zniszczyli wiele nagrobków, część wywieziono. Gmina żydowska założona przez ocalałych z Zagłady szybko przestała istnieć. Ostatni pochówek odbył się w 1986 roku, czyli i tak dwie i pół dekady później niż na nowym cmentarzu żydowskim w polskim Cieszynie. Spis grobów (link wraz z planem kirkutu zamieszczam na dole) wykazał obecność osiemdziesięciu sześciu macew, większość prezentowała widok bardzo przykry. Część terenu jest zarośnięta.

Miarą zniszczenia niech będzie fakt, że na kirkut wchodzi się... przez dziurę w murze odgradzającym go od cmentarza chrześcijańskiego. Dawna brama główna była zamknięta na głucho i nie wyglądała na używaną.

Zwracam uwagę na dziwne, metalowe elementy walające się po kirkucie, czasem leżące przed grobem, czasem na, a czasem w krzakach. Z daleka wyglądają jak kowalskie szczypce! Adrian z Cieszyna, specjalista od cmentarzy, podpowiedział, że to stare oznaczenia grobów, coś w rodzaju numerka. Gdzieś w internecie znalazłem jeszcze informacje, że szczególnie dużo ich było w czeskich okolicach Cieszyna, ale wynika z tego, że również i w polskich. Na pewno pochodzą co najmniej sprzed ostatniej wojny światowej.

Jeden grób okazał się być godnym opisania go krótką wieścią o zmarłym. Hugo Magram działał w czechosłowackim ruchu oporu. Ruch oporu w Czechosłowacji i do tego Żyd - naprawdę wyjątkowy przypadek 😏. Niestety, na tym informacje o zmarłym się kończą. Ogólnie ciężko znaleźć cokolwiek dotyczącego obu głównych cmentarzy w Czeskim Cieszynie, chyba mało kogo one interesują.

Dom przedpogrzebowy po wojnie służył jako skład trumien, w 2010 roku został sprzedany Luterańskiemu Ewangelickiemu Kościołowi Augsburskiego Wyznania w Republice Czeskiej  (Luterská evangelická církev augsburského vyznání v České republice, LECAV). Jest to stosunkowo nieduża struktura religijna powstała w latach 90. ubiegłego wieku w wyniku secesji ze Śląskiego Kościoła Ewangelickiego Augsburskiego Wyznania (Slezská církev evangelická augsburského vyznání, SCEAV). Powodem rozłamu była m.in. kwestie niedostatecznego rozliczenia działań władz kościelnych w czasie komuny, a także wprowadzenie niepotrzebnych "nowinek", blokowanie nowych inicjatyw itp.. Oba Kościoły, po rozłamie sobie wrogie, obecnie utrzymujące przyjazne stosunki, praktycznie całość wiernych posiadają na Zaolziu, wśród polskiej/śląskiej ludności. Dzisiaj LECAV liczy od dwóch do pięciu tysięcy wyznawców, a dawny dom przedpogrzebowy jako kościół Zmartwychwstania Pańskiego jest pierwszą świątynią w jego wyłącznym użytku.  

Obejście obu cmentarzy zajęło mi godzinę. Co jeszcze można tu zobaczyć? Za płotem znajduje się Červený Dvůr (Czerwony dwór). To pewnie dawny folwark, dziś już mocno zniszczony, ale cały czas coś się tam dzieje.

Obok cmentarza znajdziemy również dwie kapliczki. Większą z nich, w stylu ludowego empire, wzniesiono w 1848 roku. Według tradycji miała być podziękowaniem za szczęśliwy powrót syna właściciela majątku z rewolucyjnego Wiednia.

-----

Plan żydowskiego cmentarza wraz z opisem nagrobków (zazwyczaj jest tam informacja, że brak napisu albo macewa jest przewrócona) można znaleźć pod tym adresem.