Cmentarze w Cieszynie: stary i nowy żydowski.

Wśród licznych cieszyńskich cmentarzy dwa są wyjątkowo interesujące - dwie nekropolie żydowskie. Obie położone są przy tej samej ulicy Hażlackiej, kiedyś Haslacherstraße. Dzieli je odległość kilkudziesięciu metrów, więc jak najbardziej można je obejrzeć podczas jednej wizyty.

Stary cmentarz rzeczywiście jest stary - założono go w 1647 roku. Pojawiają się czasem informacje, że istniał już w średniowieczu, bo znaleziono nagrobki niby z XIV wieku, ale okazało się to błędną interpretacją napisów. Nie zmienia to faktu, że cieszyński kirkut jest jednym z najstarszych nadal istniejących w Polsce. Na Śląsku nieco dłuższą metrykę ma cmentarz w Białej (Zülz) i... to wszystko.

Początkowo była to nekropolia prywatna rodziny Singerów, którzy przyjechali do Cieszyna z okolic Brna. Jakob, senior rodu, pełnił funkcję książęcego poborcy podatków (częsta profesja wśród Żydów, co zapewne nie wzbudzało dodatkowej sympatii wśród gojów 😏) i cieszył się różnymi przywilejami. Ówczesna księżna cieszyńska z zanikającej dynastii Piastów wydała zgodę na założenie cmentarza.

W kolejnym stuleciu do Cieszyna przybyło więcej Żydów, zwłaszcza po wydaniu cesarskiego patentu tolerancyjnego. Singerowie cmentarz rozbudowywali i chowali na nim braci w wierze za dość wysokie stawki (choć pogrzeby niektórych biednych finansowali z własnej kieszeni). Dopiero w 1768 roku sprzedali go gminie żydowskiej. Od tego momentu swoją ziemską drogę kończyli na nim Żydzi z całego Śląska Cieszyńskiego. W XIX wieku po raz ostatni został on powiększony (m.in. o teren dawnego kamieniołomu), wybudowano przy nim szpital dla ubogich, a także dom przedpogrzebowy ze stajnią i mieszkaniem strażnika. Powoli zaczynało brakować miejsca, więc w 1907 otwarto nowy cmentarz. Ostatni pochówek na starym odbył się w 1928 roku.

Zachowało się prawie tysiąc sześćset nagrobków, w tym wiele z XVII i XVIII wieku. Najstarsze są proste w formie, zwieńczone trójkątem lub łukiem częściowym.

W XVIII pojawiają się zdobienia, stopniowo coraz bardziej bogate oraz elementy symboliczne.

Kolejny krok, postępujący wraz z asymilacją Żydów, to wkroczenie języka niemieckiego. W XIX wieku zaczyna on wypierać hebrajski, czasem całkowicie, a macewy przypominają nagrobki chrześcijan. 

Na tej nekropolii jest tylko jeden grób z inskrypcją po polsku - spoczywa w nim kupiec z Warszawy, który zmarł w Cieszynie. Cała reszta jest po hebrajsku i niemiecku.

Macewy wykonywano z piaskowca, granitu i wapienia. Były też nieliczne żeliwne, ale padły ofiarą złomiarzy. Ostanie dwie sztuki ukradziono na początku tego wieku, ponoć udało się je odzyskać

Wojnę cmentarz przetrwał w niezłym stanie. Co prawda III Rzesza odebrała go Żydom i przeznaczyła na park, ale nie zdążono niczego zniszczyć. Na przełomie 1944 i 1945 Niemcy dokonali na cmentarzu serii egzekucji. Ostatnia odbyła się pod koniec kwietnia, tuż przed opuszczeniem miasta - rozstrzelano wtedy grupę czeskich skautów z Ostrawy. Po ekshumacji pochowano ich na cmentarzu centralnym. Upamiętnia ich tablica na ścianie domu przedpogrzebowego oraz pomnik z lilijką.

Nagrobek pożerany przez drzewo...

...i nagrobek "ukamieniowany". Kładzenie kamieni na macewach to stara żydowska tradycja, sięgająca czasów starożytnych. Można ją uznać za odpowiednik palenia znicza, choć w przeszłości miało także znaczenie praktyczne: kamienie zakrywające grób chroniły go przed drapieżnikami.

Dom przedpogrzebowy wyremontowano w latach 70. ubiegłego stulecia, przez jakiś czas służył jako magazyn. Jego stan oceniłbym na oko jako średni: zaniedbany, lecz raczej nie grozi mu katastrofa budowlana.

Ogólnie kirkut robi duże wrażenie, zwłaszcza pięknie prezentuje się w promieniach słońca oświetlających jesienne liście oraz porastający wszystko bluszcz.

Wgłębienie to pewnie dawny kamieniołom. Jest z niego widok na wieże kościołów w Czeskim Cieszynie i na Beskid Śląsko-Morawski.

Zajrzymy teraz na nowy cmentarz żydowski. Od momentu zakupienia gruntu przez gminę żydowską w 1898 roku do otwarcia nekropolii minęło dziewięć lat. Opóźnienie związane było m.in. z protestami okolicznych mieszkańców, które dotarły aż do ministerstwa spraw wewnętrznych i Sądu Najwyższego w Wiedniu. Ostatecznie w czerwcu 1907 roku był gotów na pierwszych "lokatorów".

Na jego teren wchodzi się przez okazałą bramę ozdobioną gwiazdami Dawida i różnymi mądrymi napisami.

Centralny punkt stanowił dom przedpogrzebowy projektu wiedeńskiego architekta Gartnera. Niestety, powojenne zaniedbania i dewastacje doprowadziły go do tak fatalnego stanu, że konieczne stało się rozebranie metalowego dachu w kształcie kopuły, zostawiono jedynie frontową ścianę jako trwałą ruinę.

Jedną z pierwszych pochowanych osób był zmarły w 1907 roku Joseph Philipp Glesinger, prezes kahału, mocno zaangażowany w powstanie kirkutu. Jego ogromnych rozmiarów grobowiec stoi po prawej od wejścia: główny nagrobek przedstawiającym górski pejzaż otaczają kolumnady.

Przednia część cmentarza to głównie pochówki osób najbardziej znanych, zasłużonych i najbogatszych. Takie okno wystawowe.

Za ruiną domu znajdziemy groby zwykłych członków gminy. Napisy na nich są po hebrajsku i niemiecku lub tylko po niemiecku (jak chociażby na macewie młodego człowieka poległego na froncie włoskim). Większość z nich jest przewrócona, niektóre połamane. Wydaje się, że stopień zniszczenia jest tu większy, niż na starej nekropolii.

W czasach austriackich Żydzi stanowili maksymalnie dziesięć procent mieszkańców, ale w lewobrzeżnych dzielnicach - przy dworcu i przy fabrykach, czyli w dzisiejszym Czeskim Cieszynie - znacznie więcej. Po podziale miasta ilość Żydów nieco spadła, część przeniosła się do Czechosłowacji, bogatszej i mniej narażonej na ataki antysemickie. Dopiero tuż przed II wojną światową procent populacji żydowskiej wzrósł i to do piętnastu, w wyniku zajęcia Zaolzia i połączenia dwóch Cieszynów, a także napływu uchodźców z Austrii, Moraw i Czech.

Po wojnie zarejestrowano w mieście niecałych pięćdziesięciu ocalałych z Zagłady. Utworzono nawet gminę żydowską, ale ta szybko straciła rację bytu z powodu emigracji jej członków. Ostatni pochówek na cmentarzu odbył się w 1961 roku, gdy zmarł Edward Weber, ojciec Kurta, znanego reżysera. 

Ciekawe, czy obecnie w polskim Cieszynie mieszka choć jedna osoba wyznania mojżeszowego? W Czeskim Cieszynie ponoć jeszcze tacy wierni są.

Większych szkód hitlerowcy nie uczynili na cmentarzu. Podobnie jak starszy został on oficjalnie skonfiskowany i przekształcony w park, ale zabrakło na to czasu, bo wojna się skończyła. Zniszczenia przyniosła Polska Ludowa i III RP, choć oba kirkuty są 1986 roku wpisane na listę zabytków. Sądzę, że bliskość osiedla z blokami jest powodem, że na nowej nekropolii bardziej widać niszczycielską działalność człowieka;  cmentarze są popularnymi miejscami imprez.

Od lat 60. oba cmentarze należą do gminy żydowskiej z Bielska Białej. Stara się ona dbać o nie w miarę swoich skromnych możliwości finansowych, czasem udaje się przeprowadzić jakieś prace przy pomocy osób nie związanych bezpośrednio ze środowiskiem żydowskim.

-----

Jak zwykle kopalnia wiedzy o wszystkim, co związane jest z Żydami na terenie Polski, to strona Wirtualny Sztetl.