Prudnik (Neustadt) - spojrzenie nieoczywiste (cmentarze, Frotex i inne ciekawostki).

Prudnik (Neustadt) to miasto położone na zachodnich rubieżach Górnego Śląska. Najczęściej odwiedzam je przy okazji podróży do Republiki Czeskiej (leży tuż przy granicy), a czasem wpada mi się zajrzeć do niego na trochę dłużej. W tym tekście chciałbym zaprosić do spojrzenia na miejsca niekoniecznie wybierane przez turystów.

Zacznijmy od cmentarza komunalnego 😊.

Założono go w połowie XIX wieku, przeznaczony był dla wszystkich obywateli niezależnie od wyznania, oprócz żydów, którzy mieli swoją własną nekropolię. Jest duży i zachowało się na nim nieco nagrobków sprzed 1945 roku.

Pochowano tu wiele zasłużonych dla miasta postaci, niektóre z miejsc ich spoczynku przetrwały do dziś, choć w różnym stanie. Na zdjęciu poniżej grobowiec Paula Lange, burmistrza z początku XX wieku. Metalowe napisy zostały odkręcone, ale ktoś przyczepił do płotu zalaminowaną kartkę z informacją po niemiecku. Lange był inicjatorem wybudowania schroniska pod Kopą Biskupią (i tu akurat byłby świetny przykład ciągłości historii, gdyby PTTK w jakiś sposób zaopiekowało się grobem).

Zwieńczony łukiem grób Theodora Hanela, właściciela fabryki obuwia. Obuwnictwo było jedną z gałęzi przemysłu dynamicznie rozwijającego się w Neustadt w 19. stuleciu.

Sektory kościelne: zakonnic (czyżby elżbietanki? Ich współzałożycielka pochodziła z Prudnika) oraz zdobione pozłacanymi kielichami księży.

Niektóre niemieckie grobowce zostały zaadaptowane przez nowych "właścicieli" lub wkomponowano je w nowy grób. Pamiętam, że czytając kiedyś opisy cmentarza Łyczakowskiego we Lwowie spotkałem opinię, że to celowe działania, aby zatrzeć historię. Hmm, żeby wymazać coś z pamięci to łatwiej byłoby po prostu stary grób usunąć, a w ten sposób zachowuje się pamięć o zmarłych z poprzedniej epoki.

Zwracam uwagę na dwa punkty, które są symbolicznym upamiętnieniem zbiorowym: 

* Pomnik Poległych w Wielkiej Wojnie w formie krzyża,

* Pomnik Martyrologii Więźniów Oświęcimskich - część ofiar marszów śmierci z 1945 pochowano na cmentarzu komunalnym.

Figura Franciszka Ksawerego została, podobnie jak Nepomucena, przeniesiona na cmentarz z okolic mostu nad rzeką o takiej samej nazwie jak miasto.

Z nowych grobów wpada w oko kilka obiektów w fantazyjnym stylu, charakterystycznych dla pewnego narodu.

Przed wejściem na cmentarz także trafimy na pomniki. Na lewo od głównej bramy ściga się Stanisław Szozda. Kolarz co prawda pochodził z Dolnego Śląska, ale w Prudniku uczęszczał do szkoły, a swoje starty na dwóch pedałach zaczął w klubie LKS Prudnik.

Na prawo mamy "Głaz upamiętniający nauczycieli walczących o polskość Ziemi Prudnickiej". Nie sądziłem, że tacy byli, bowiem Prudnik był miejscowością na tyle zdominowaną przez ludność niemiecką, że nawet nie objął go plebiscyt górnośląski.

Z ciekawości sprawdziłem sobie wymienione tutaj osoby, dominują pedagodzy:

* Marcin Balcerek - był kierownikiem jednej ze szkół w 1946 roku, więc walka w polskim już mieście o polskość była z góry skazana na zwycięstwo,

* Mieczysław Kielar - podobna sytuacja jak powyżej, tyle, że z innej szkoły,

* Wacław Kowalczyk - w tym przypadku nie znalazłem żadnej informacji,

* Karol Koziołek - ksiądz, opiekował się polską szkołą w nieodległym Grabinie. Co ciekawe - postulował włączenie całego powiatu prudnickiego w teren plebiscytowy. Czyżby chciał zwiększyć siłę niemieckiego zwycięstwa??

* Alfred Liczbański - przysłany z Wielkopolski kierownik szkoły w Grabinie w latach 30. ubiegłego wieku,

* Franciszek Michałkowski - następca Liczbańskiego, przyjechał tu aż z Kaszub, pochowany po wojnie w Prudniku,

* Waleria Nabzdyk - pochodziła z Grabiny, powstaniec śląski, nauczycielka i działaczka,

* Filip Robota - jedyny, poza panią Walerią, autochton z ziemi prudnickiej, urodził się pod Białą (Zülz), nauczyciel i poseł do pruskiego parlamentu,

* Aleksander Skowroński - ksiądz z "czarnego" Śląska, ale przez pewien czas był proboszczem w Ligocie Bialskiej.

W XIX wieku Prudnik nazywano "miastem tkaczy i szewców". O zakładzie obuwniczym już wspomniałem, teraz pora na tkaczy. W 1845 założono w Neustadt fabrykę tkanin lnianych Textilfabrik S. Fränkel. Jak często w tych przypadkach na pomysł wpadł Żyd, w tym przypadku Samuel Fränkel z Białej. Po dwóch latach przejął spółkę aryjskiego konkurenta, po czym zaczął firmę rozwijał tak gwałtownie, że stał się jednym z największych producentów lnu na świecie. Na początku 20. stulecia będąca w rękach jego potomków Die Offene Handelsgesellschaft S. Fränkel była drugą pod względem wielkości firmą na Śląsku, posiadała oddziały w kilku miejscowościach (m.in. na terenie dzisiejszych Czech i Niemiec). Fränklowie stracili ją w czasie rządów nazistów, natomiast polskie władze przemianowały ją na "Frotex" i przez kilka dekad był to największy pracodawca w Prudniku, zatrudniający ponad cztery tysiące osób. Cytując Wikipedię: ZPB „Frotex” były niegdyś największym polskim producentem ręczników frotowych. Produkowano w nich ręczniki łazienkowe, plażowe, reklamowe i hotelowe, płaszcze kąpielowe, tkaniny obrusowe i pościelowe, ścierki kuchenne oraz tkaniny techniczne. (...) Zakład produkował ręczniki między innymi dla reprezentacja Polski w piłce nożnej mężczyzn w latach 1970–1976, dla reprezentantów Polski na Letnich Igrzyskach Olimpijskich w 1980 i na XIII Mistrzostwa Świata w Piłce Nożnej w 1986, (...) produkował również ręczniki dla wojsk lądowych Stanów Zjednoczonych w ramach kontraktu offsetowego związanego z zakupem przez Polskę samolotów F-16".

"Frotex" przegrał z kapitalizmem. Próbowano go modernizować, dzielić, wreszcie likwidowano kolejne oddziały. Ostatecznie w 2010 roku ogłoszono upadłość, proces likwidacji zakończono w 2014, a prawa do nazwy nabyła inna firma. Dzisiaj po zakładach z 165. letnią historią pozostał kompleks opuszczonych budynków przy ulicy Nyskiej (Neisserstrasse).

Na początek zajrzymy na teren dawnej elektrociepłowni, wchodzącej w skład zakładu.

 

Po upadku "Fortexu" snuto różne plany odnośnie wykorzystania osieroconego majątku. Ostatecznie w większości z nich nic nie wyszło. W przypadku elektrociepłowni planowano utworzenie nowej elektrowni, której paliwem miała być... słoma. Zaprotestowali mieszkańcy, a dodatkowo nie wiadomo, czy koszt inwestycji nie okazał się zbyt wysoki, w każdym razie nie wygląda, aby obecnie coś tu działało.

Zaglądamy do środka: zasłane gruzem przestrzenie z resztkami urządzeń są gratką dla wielu miłośników urbexu. Niektórzy z nich włazili nawet na dachy, ale to już byłoby dla nas trochę zbyt ambitne 😏.

 

Nie cierpię takich schodów - zawsze mam wrażenie, że zaraz się potknę i zlecę w dół!

 

 

Nie tylko na wyższych piętrach trzeba patrzeć pod nogi - różnych dziur jest tu dostatek. Ciekawe do czego służyły te donice?

 

Samotna wieża (pewnie stacja transformatorowa) połączona drewnianym mostkiem, niczym w zamku. Podłoga straszliwie skrzypiała, ale wytrzymała 😏.

 

Za podniszczonym murem dwa obiekty mieszkalne - po lewej tzw. "dyrektorówka", po prawej dom głównego inżynieria firmy Fränkel.

Po przeciwległej stronie ulicy Nyskiej znajdziemy zespół budynków, jak sądzę, biurowych oraz produkcyjnych lub magazynowych.

Zapomniana tablica przypominająca, że pod koniec II wojny światowej w fabryce mieścił się podobóz Auschwitz. Kilkaset kobiet - głównie węgierskie żydówki - szyło pokrowce do spadochronów, zmarło kilkadziesiąt. Oprócz nich więziono tutaj brytyjskich jeńców.

Teren "Fortexu" nie jest w żaden sposób odgrodzony, zabezpieczony, nie ma tabliczek zakazujących wstępu i tym podobnych. Wygląda jakby nagle wszyscy się zwinęli i zostawili zabudowania na pastwę losu. Wchodzimy zatem przez jedne z uchylonych drzwi.

Korytarze i pomieszczenia sugerują, iż tu odbywała się praca umysłowa. Są wybebeszone szafki, mocno okaleczona kserokopiarka, samotny sedes i odpadające płatami tapety.

Tu pewnie stały maszyny produkcyjne.

Widok z piętra na okolicę.

Wracamy do poziomu gruntu i zachodzimy budynek od tyłu, gdzie znieruchomiało jakieś ustrojstwo. Prawdopodobnie nieduża oczyszczalnia ścieków, być może nigdy nie ukończona (podpowiedź z fotopolska.eu).

Budynek położony z tej strony zwraca uwagę ogromną wyrwą w ścianie - zupełnie jakby przejechał przez nią czołg! A w środku totalna rozwałka, sceneria idealna do kręcenia filmów wojennych!

Tak to wyglądało rok temu (na wiosnę 2021 roku), ciekawe ile zburzono albo ile się zawaliło od tego czasu?

A tu chyba ktoś szukał skarbu, bo pełno wykopków.

Kontynuujemy przechadzkę ulicą Nyską w kierunku północnym - z perspektywy chodników neogotyckie gmachy "Frotexu" nie prezentują się tak źle, obraz zniszczeń nie kłuje po oczach. Nieliczne ze stuletnich hal zostały przejęty przez nowe firmy i nadal toczy się w nich jakieś życie.

Zakładowa wieża ciśnień...

...oraz opuszczona stacja benzynowa.

Zwiedzanie nieturystyczne Prudnika na tyle przypadło nam do gustu, że wróciliśmy po miesiącu, tym razem przy słonecznej pogodzie (z tej wizyty pochodzą też dwa zdjęcia pomników spod cmentarza).

Tym razem na początek ciekawostka (biorąc pod uwagę, że staram się często wyszukiwać jakieś ciekawostki, to mam wrażenie, że nieustannie się powtarzam 😛). Chodząc po chodnikach Ziem Wyzyskanych nieustannie patrzę w dół, bo zabytki związane z siecią wodociągową miały szanse przetrwać nawet najgorsze oblężenia i odniemczanie. Naglę widzę coś interesującego - pokrywa z napisem... po arabsku??!!

Przychodziły mi do głowy różne rzeczy - może zdobyczna? Trudno jednak podejrzewać, aby żołnierze Afrika Korps wracali do domów z takimi fantami. Może prezent od jakiegoś zaprzyjaźnionego miasta? No ale kto takie rzeczy wysyła do Europy??

Rozwiązanie w końcu się znalazło: to powojenna produkcja z Węgierskiej Górki (jest sygnatura) przeznaczona zapewne na eksport, która z jakiś powodów została w kraju. Podobne można znaleźć m.in. we Wrocławiu.

Znowu idziemy ulicą Nyską. W słońcu wygląda ona znacznie mniej smutno niż ostatnio, nawet bruk zdaje się cieszyć.

Na samym początku ulicy pod numerem drugim stoi willa, wybudowana dla wnuków Samuela Fränkla – Ernsta Fränkla i Maxa Pinkusa. Swojego czasu zgromadzono tu bogaty zbiór książek pod nazwą "Biblioteka Śląska", który skonfiskowały władze III Rzeszy i przekazały do Wrocławia oraz Bytomia. Za komuny w willi mieściło się przedszkole zakładowe "Frotexu".

Dochodzimy do mostu nad rzeką Prudnik, ciek skromnych rozmiarów. To od niej miasto wzięło swą pierwszą nazwę, ale już w średniowieczu pojawiła się druga nazwa lokacyjna - Neostadium i Neustadt. Przez kolejne wieki obydwie nazwy stosowano zamiennie, przy czym w tekstach słowiańskich częściej Prudnik, natomiast w niemieckich pojawiła się również wersja Polnisch Neustadt, z której zrezygnowano jeszcze w czasach austriackich, bo niektórzy mieli szukać Prudnika w Polsce 😏. Ostatnią oficjalną niemiecką nazwą było Neustadt in Oberschlesien, a pierwszą polską powojenną Prądnik.

Za mostem skręcamy w prawo w ulicę Kolejową (Bahnhofstrasse). Na mijanej kamienicy wyłażą spod tynku niemieckie napisy.

Kawałek dalej w 1860 roku założono cmentarz żydowski, drugi w historii miasta (pierwszy przestał istnieć po wygnaniu Żydów w XVI wieku). Dom przedpogrzebowy pełni obecnie funkcję świątyni zielonoświątkowców ("Zbór Syloe").

Na cmentarzu spoczęli zarówno najważniejsi prudniccy Żydzi z Samuelem Fränklem na czele, jak i bezimienne więźniarski i więźniowie z podobozu Auschwitz oraz z marszów śmierci.

 

Żołnierz cesarskiej armii, poległy w 1917 roku w Rumunii "za Ojczyznę". A Ojczyzna jego rodzinie i krewnym podziękowała Holocaustem.

W czarnym grobowcu po lewej złożono szczątki Maxa Pinkusa, wnuka Samuela Fränkla i twórcy "Biblioteki Śląskiej". Zmarł on w 1934 roku, a więc już w okresie rządów Hitlera. Pogrzeb honorowego obywatela miasta odbył się bez udziału władz, a jednym z nielicznych nie-Żydów obecnych w czasie ceremonii był słynny pisarz Gerhart Hauptmann.

Z Kolejowej odbija w bok ulica Dworcowa, a na niej... co za niespodzianka - dworzec kolejowy. Klasyczny, ceglany, z drugiej połowy XIX wieku.

Strzałki do LSR (Luftschutzraum, schronu przeciwlotniczego w budynkach cywilnych) nadal są doskonale widoczne po ponad siedemdziesięciu latach. Wejście do schronu musiało się znajdować gdzieś w miejscu zakrytym obecnie przez kostkę.

Prudnicki dworzec leży na uboczu i panuje tu senna atmosfera, co wiąże się z faktem, iż pociągów odjeżdża stąd niewiele. Tym razem - jakby na potwierdzenie mojej tezy - do garstki pasażerów stojących na peronie przemówił głośnik. "Pociąg odwołany, zastępcza komunikacja autobusowa". Czyli wszystko w normie.

Pomarańczowy kolektor zbożowy jest doskonale widoczny z wielu szczytów Gór Opawskich.

Powrót na drugi brzeg następuje betonowym "garbatym mostkiem", wzniesionym około 1906 roku. Być może był to efekt wcześniejszej powodzi - wysoki łuk chronił przed wielką wodą.

Najbliższa ulica to Chrobrego (kiedyś Fischstrasse). Okolica nieco zaniedbana i jakby taka zapomniana. Na niektórych kamienicach majaczą strzępy niemieckich napisów, a wśród nielicznych widzianych ludzi jest dość spora reprezentacja ciemniejszego odcieniu skóry.

Ściana chyba nie ruszana od marca 1945 roku... W czasie zajmowania miasta zniszczonych zostało około dwudziestu procent zabudowy.

"Leczenie i ścinka drzew" - tym oto intrygującym połączeniem zakończymy dzisiejszy spacer po Prudniku.