Vukovar i okolice.

W Bośni i Hercegowinie symbolem ludobójstwa z lat 90. ubiegłego wieku stała się Srebrenica, w Chorwacji rolę taką rolę odgrywa Vukovar.

Do czasu wybuchu konfliktu Vukovar był spokojnym, zamożnym miastem, pełnym zabytkowej barokowej architektury. Na Dunaju działała jedna z największych stoczni w kraju. Najliczniejszą grupę mieszkańców stanowili Chorwaci, Serbów było nieco mniej, ale przeważali w okolicznych wioskach. To oraz fakt, że miejscowość leży na samej granicy, spowodował, że w momencie rozpadu Jugosławii rozpętało się tu piekło.

 

Napięcie pomiędzy dwiema głównymi narodowościami zaczęło gwałtownie rosnąć już w 1990 roku, kiedy to w pierwszych wolnych wyborach zarówno w Serbii jak i w Chorwacji zwyciężyły partie nacjonalistyczne. Chorwaci rozpoczęli drogę do niepodległości, chorwaccy Serbowie bali się zmarginalizowania oraz powtórki z II wojny światowej, kiedy to ustasze urządzili im rzeź. Jednym z najbardziej zapalnych punktów był zachodni Srem (Syrmia) - czyli właśnie ta część Chorwacji, którego główne miasto to Vukovar. Miejscowi Serbowie przy wsparciu Belgradu organizowali własne oddziały (oficjalnie - samoobrony) i przejmowali władzę na prowincji, de facto zaczął się okres dwuwładzy: sam Vukovar pozostał w rękach Chorwatów (którzy zaczęli prześladować Serbów), a serbska okolica odpowiedziała m.in. blokadami dróg i wypowiedzeniem posłuszeństwa. Taki obrót spraw nie może zakończyć się dobrze... Drobne starcia pomiędzy chorwacką policją a serbskimi paramilitarystami przybierały na sile, padali pierwsi zabici. Do akcji wkroczyła Jugosłowiańska Armia Ludowa (JNA), w której w tym czasie służyli głównie Serbowie i Czarnogórcy. Teoretycznie miała rozdzielać zwaśnione strony, faktycznie często wspomagała rodaków.

W czerwcu 1991 roku odbyło się w Chorwacji referendum niepodległościowe, które Serbowie przeważnie zbojkotowali. I tak nie mieli szans na jego zablokowanie, a kwestią ich prawa do samostanowienia nikt nie zaprzątał sobie głowy. Od tego czasu rozpoczął się ostrzał Vukovaru, na razie sporadyczny. Na terenach z większością serbską wypędzano z domów Chorwatów, ci drudzy rewanżowali się tym samym. Atmosfera terroru gęstniała, choć nie wszyscy dali się nią opętać: ludzie mieszkający tu od pokoleń często odcinali się od etnicznych podziałów, pomagali sąsiadom się ukryć i przetrzymywali majątek, uciekinierzy woleli im oddać klucze od domów niż władzom, którym nie ufano. Nie chcąc spełniać swoich "patriotycznych" obowiązków i unikając chwytania za broń sami narażali się na śmierć i rabunek... Głównymi rozsiewcami nienawiści były osoby oraz potomkowie osób osiedlonych w Sremie po 1945 roku (w miejsce wygnanych Niemców), a także świeży przybysze z innych części Jugosławii. I politycy - oni zawsze nawarzą piwa, a potem zmuszają do jego wypicia innych. 

 

 

Właściwa bitwa o Vukovar zaczęła się pod koniec sierpnia. Nie był on jednym z głównych celów jugosłowiańskiej ofensywy w zachodniej Chorwacji, ale Serbowie chcieli zabezpieczyć swoje tyły. Miasta broniło niecałe dwa tysiące osób i była to prawdziwa zbieranina: policjanci, gwardziści narodowi, cywile i dawni oficerowie JNA. Co trzeci nie był Chorwatem, wśród obrońców znalazła się co najmniej setka vukovarskich Serbów. Początkowe wyposażenie było równie mieszane i składało się głównie z broni lekkiej, nawet myśliwskiej i zabytkowej. Dopiero po pewnym czasie, kiedy Chorwacja stworzyła własne siły zbrojne, poprawiało się uzbrojenie, ale zawsze było go za mało. Siły atakujących były wielokrotnie liczniejsze - w szczytowym momencie mogły liczyć nawet 36 tysięcy ludzi. W ich skład wchodziło zarówno regularne wojsko JNA (pierwotnie dowodzone przez... Macedończyka), jak i oddziały ochotników, cieszące się najgorszą sławą. Posiadały artylerię, czołgi, wspomagało ich jugosłowiańskie lotnictwo (którego głównym dowódcą był Chorwat), flota rzeczna oraz serbska tajna policja. Przy takiej ogromnej dysproporcji sił Vukokar bronił się 82 dni, pod koniec został odcięty od reszty Chorwacji. Napastnicy tracili całe masy ciężkiego sprzętu (ponad sto czołgów i transporterów), wśród jugosłowiańskiego dowództwa panował niesłychany burdel i niekompetencja, a zwykli żołnierze częściej myśleli o powrocie do domu niż o bratobójczej walce, odmawiali wykonywania rozkazów. Podobno dochodziło do sytuacji, że JNA ostrzeliwało własne pozycje, aby zmusić poborowych do jakiś działań. Tak naprawdę zapał do walki mieli jedynie ochotnicy, prowadzeni przez słynnego "Arkana", który z kiboli Crveny Zvezdy Belgrad stworzył własne bojówki frontowe. 

Matematyka jest nieubłagana - według szacunków na Vukovar wystrzelono około dwóch i pół miliona pocisków, bombardowanie było czasem intensywniejsze niż pod Stalingradem. Kapitulacja nastąpiła 18 listopada. Miasto było pierwszym niemal całkowicie zniszczonym od czasów II wojny światowej, żaden inny ośrodek nie ucierpiał tak w całej Jugosławii. W centrum ani jeden budynek nie nadawał się do zamieszkania. Nawet drzewa nie przetrwały tej jatki, skosiły je kule i bomby. 

 

Zakończenie walk nie oznaczało końca koszmaru, dla niektórych dopiero się on zaczynał. Ale o tym będzie później, teraz trochę pokręćmy się po śródmieściu. Vukovar częściowo podniósł się z gruzów, lecz nie trudno oprzeć się wrażeniu, że to tylko prowizorka, atrapa, cień przeszłości. Faktycznie: gdy patrzę na moje zdjęcia z poprzedniej wizyty w 2012 roku, to te same domy na starówce nadal wyglądają jakby świeżo położono cegłę i czekano na tynk, niektóre obiekty przez ten czas wyburzono. Przed ośmiu laty Vukovar zdawał się pachnieć farbą, dziś zdążyła ona już z powrotem odpaść.

Tę ruinę pozostawiono chyba celowo, gdyż przez prawie dekadę ograniczono się do wystawienia świeżych kwiatów i powieszenia zasłon.

 

 

Przyglądając się śladom po pociskach człowiek odnosi wrażenie, że wojna toczyła się tu całkiem niedawno, a przecież od tego czasu minęło 30 lat. To tak jakby w epoce Gierka wspominać okupację hitlerowską...

Część miasta określana na mapach jako centrum ma znacznie luźniejszą zabudowę niż Stare Miasto. Nie wiem czy to wynik wojny czy zawsze tak było? Są tu dwa charakterystyczne budynki: stara wieża wodna oraz hotel "Dunav". Ten drugi wybebeszono, możliwe, że czeka na remont lub rozbiórkę. W na pół zniszczonym hotelu w 1991 roku odbył się bankiet zwycięstwa zorganizowany przez Jugosłowiańską Armię Ludową dla dziennikarzy. Szklana bryła to urząd miejski.

Vuka wpływająca do Dunaju.

Za rzeką stoi kilka zabytków. Najbardziej znanym z nich jest pałac Eltz (Dvorac Eltz). Wybudowano go w XVIII wieku dla Philippa Karla von Eltz-Kempenich, arcybiskupa Moguncji i arcykanclerza Świętego Cesarstwa Rzymskiego. W rękach rodziny Eltz znajdował się aż do przejęcia władzy przez komunistów. W czasie oblężenia bardzo mocno ucierpiał, rozkradziono zgromadzone w środku zbiory muzealne. Odbudowany cieszy oko oraz trafił na banknoty.

Po drugiej stronie ulicy wznosi się kolejny pałac, siedziba żupanii (komitatu).

Na tyłach Eltza są jego zabudowania gospodarcze, także pieczołowicie zrekonstruowane. Tylko zrytą pociskami wieżę zostawiono w nienaruszonym stanie. Mi wieża kojarzyła się z browarem, ale to prawdopodobnie obiekt wodociągowy.

Płynący za terenem pałacowym Dunaj, moja ulubiona rzeka. Zalesiony brzeg po drugiej stronie to Serbia. Albo nadal Chorwacja, w zależności od punktu widzenia 😏. Kiedyś już pisałem, że granica chorwacko-serbska nie jest ostatecznie ustalona i oba państwa mają swoje zdanie w tej sprawie, odrębne od drugiego.

Granica w większości biegnie Dunajem. Chorwacja stoi na stanowisku, że powinny nadal obowiązywać ustalenia z czasów Jugosławii, a wtedy wyznaczono ją według koryta rzeki z XIX wieku. Dwie wyspy (Vukovarska ada i Mala ada) przynależały do Chorwacji. Serbowie twierdzą, że granica powinna lecieć aktualnym korytem, zatem wyspy są serbskie. Problem ten dotyczy nie tylko Vukovaru, jakiś czas temu kręciłem się przy podobnym spornym terenie obok Apatina. Rozdźwięk dotyczy w sumie 140 kilometrów z całości granicy rzecznej liczącej 188 kilometrów; międzynarodowy arbitraż przyznał rację Chorwacji, ale w terenie górą nadal są Serbowie i obie vukovarskie wyspy pozostają w ich rękach. Ugrano tylko tyle, że od pewnego czasu na mniejszą wyspę w okresie wakacyjnym można przepłynąć promem z chorwackiego brzegu i nie potrzeba do tego paszportu. Mala ada, podobnie jak przed wojną, służy celom rekreacyjnym. W 2020 roku promy nie pływały z wiadomego powodu...

Przystań dla łódek i żaglówek.

Nieco na południe od centrum swój klasztor i kościół mają franciszkanie. Serbowie nie oszczędzali kompleksu, symbolu Chorwatów-katolików. Dziś po zniszczeniach zewnętrznych nie ma za bardzo śladów, a na skarpie braciszkowie umieścili tablice z listą ofiar wojny.

Blisko klasztoru można natknąć się na chyba najbardziej znany symbol miasta - wieżę wodociągową z 1968 roku. Dziury sprzed 30 lat zostaną widoczne na zawsze, ponieważ od początku planowano zostawić je in memoria. Trafiłem akurat na remont, po którym wieża miała zostać udostępniona turystom (od 1 listopada).

Gdy po kapitulacji ustały walki, koszmar mieszkańców wcale się nie skończył. Ludzie ukrywający się przez ostatnie tygodnie w schronach i piwnicach doznali szoku widząc morze ruin zamiast miasta. To co pozostało, padało łupem zdobywców. Poddający się obrońcy i cywile byli wyłapywani przez Serbów i rozstrzeliwani (głównie przez ochotników "Arkana"). Niektórych przewożono w inne miejsca, gdzie często przepadali bez śladu. Pozostałych wysłano do obozu w Wojwodinie, przetrzymywano ich w ciężkich warunkach, bito i torturowano. Szczególnie brutalnie traktowano Serbów walczących po chorwackiej stronie. Prawie całą nie-serbską ludność wygnano, Vukovar miał być teraz jednorodny etnicznie.

Dane o ofiarach śmiertelnych są rozbieżne. Przyjmuje się, że zginęło prawie 900 obrońców i ponad tysiąc cywili, w tym kilkadziesiąt dzieci. Nie wiadomo ile dokładnie osób zaginęło. Atakujący stracili około 1100 żołnierzy i członków bojówek.

 

Vukovar padł, ale serbskie zwycięstwo było tym z gatunku pyrrusowych. JNA na tyle wyczerpała swoje siły, że później nie zdołała już zdobyć kolejnych terytoriów, zatrzymała się na rogatkach Osijeku. Można napisać, iż był to początek końca serbskiego panowania we wschodniej Chorwacji. Vukovarowi nadano tytuł miasta-bohatera (grad-heroj), jedyny taki po 1989 roku.

W czasie walk świat za bardzo nie interesował się wydarzeniami w Vukovarze, gdyż skupił się na oblężeniu Dubrownika; znacznie mniej krwawym, ale dotykającym znanego ośrodka. Dzisiaj to jednak Vukovar przywołuje się jako przykład wojennego barbarzyństwa, a wszystko to za sprawą tzw. masakry Ovčara. Zaczęło się od szpitala miejskiego, w którym w momencie kapitulacji przebywało ponad 400 rannych, zarówno wojskowych jak i cywilów, a także niewielkie grupy zdrowych, liczących na łatwiejsze opuszczenie Vukovaru. Przedstawiciele chorwackiego rządu, Jugosłowiańskiej Armii Ludowej oraz międzynarodowych organizacji zawarli porozumienie o bezpiecznej ewakuacji tych ludzi, ale miejscowy dowódca JNA stwierdził, że nie będzie się do niego stosował. 20 listopada wywieziono ze szpitala 261 osób, głównie Chorwatów, także kilku Serbów, Boszniaków, Węgra, Niemca i Francuza (ci ostatni przybyli jako ochotnicy bronić miasta). Dołączono do nich jedną lub dwie kobiety oraz dziennikarza z Zagrzebia, relacjonującego walki z pozycji oblężonych. Wszyscy znaleźli się na fermie świń w miejscowości Ovčara - było to odludzie, kilka kilometrów na południe od Vukovaru. 

 

 

Początkowo terenu pilnowali jugosłowiańscy żołnierze, więc pacjentów "tylko" obrabowano i brutalnie pobito (używając do tego karabinów, łańcuchów oraz... kul szpitalnych). Jednym z katujących był dawny serbski burmistrz. W paru przypadkach bicie skończyło się śmiercią, najprawdopodobniej już wtedy zastrzelono Francuza. Po południu oddziały JNA wycofały się, pozostawiając "opiekę" w rękach jednostek ochotniczych. W ciągu czterech godzin Serbowie zabili wszystkich: podzielonych na mniejsze grupy wsadzano na ciężarówkę, przetransportowywano na pole na przygotowane wcześniej miejsce egzekucji, rozstrzeliwano i zakopywano buldożerem w głębokiej jamie. Świńską fermę wykorzystywano w kolejnych miesiącach jako obóz jeniecki, ale już bez masowych mordów.

Zbiorowy grób odkryto szybko, bo w 1992 roku, kiedy teren ten znalazł się pod kontrolą sił rozjemczych ONZ. Ekshumacja możliwa stała się cztery lata później, po klęsce Serbów na wszystkich frontach wojny. Odnaleziono około dwieście ciał, pozostałych kilkadziesiąt ofiar nadal jest zaginionych. W miejscu grobu ustawiono czarny pomnik. Jesteśmy przy nim sami, towarzyszy nam cisza pustej okolicy.

 

Magazyn fermy świń został przebudowany i pełni obecnie funkcje miejsca pamięci (kilka zdjęć wyżej zaprezentowałem sąsiedni budynek, który wyglądał bardzo podobnie).

 

 

W podłogę w korytarzu wkomponowano setki łusek karabinowych.

 

Wnętrza toną w ciemnościach. Na ścianach umieszczono twarze zabitych, poszczególne zdjęcia podświetlają się i gasną. U dołu wyeksponowano znalezione w grobie rzeczy osobiste ofiar: kluczyki, dokumenty, pieniądze, listy, czasem krzyżyk lub różaniec. Na środku czerwone litery nieustannie układają się w imiona i nazwiska...

 

Wśród zamordowanych cywilów był personel szpitala, chorwaccy politycy i działacze, zwykli ludzie. Najstarszy miał 72 lata, najmłodszy 16...

Człowiek patrząc na zdjęcia zastanawia się, jak możliwy jest taki wybuch nienawiści i to między sąsiadami? Wydawałoby się, że po II wojnie światowej nie będzie już powtórki w Europie, a potem rozpadła się Jugosławia. "To już ostatni raz" - myśleliśmy i znów się myliliśmy, mordowano się wzajemnie chociażby w Donbasie. I to raczej nie koniec, hydra skrajnego nacjonalizmu ponownie podniosła głowę, coraz więcej osób zdaje się mieć nią zainfekowane mózgi. Nie wróży to dobrze na przyszłość...

Ovčara i sąsiedni Jakobovac dawno temu były majątkami należącymi do rodziny Eltz. Za komuny przekształcono je w gospodarstwa państwowe. Do dzisiaj działa tam jeden zakład, ale pozostałe budynki pozostają w ruinie, również te mieszkalne.

W Vukovarze jest mnóstwo miejsc upamiętniających wydarzenia sprzed trzech dekad (szpital, z którego pacjentów wymordowano, ponownie działa), ale chciałem uniknąć samej martyrologii i postanowiłem odwiedzić Centrum Pamięci Wojny Ojczyźnianej (Memorijalni centar Domovinskog rata). Muzeum prezentuje kilka wystaw oraz sporą kolekcję uzbrojenia używanego przez Chorwatów na różnych frontach (farma Ovčara to jedna z jego filii). Same zasady działania są trochę dziwne: wstęp bezpłatny, ale ochroniarz żąda dokumentów i daje identyfikator. Godziny pracy dostosowane są do istniejącego tu urzędu, bowiem w dni powszednie wejdziemy między 8 a 16-tą, natomiast w weekendy tylko jako zorganizowana grupa z przewodnikiem. Tak jakby wahali się, czy to ma być jeszcze urząd czy już muzeum.

W dawnych koszarach odtworzono warunki obozu jenieckiego. Na dużej wystawie pokazano ze szczegółami bitwę o Vukovar, w gablotach można obejrzeć m.in. broń konstruowaną samodzielnie przez obrońców.

Serbska mapa maksymalnych zdobyczy we wschodniej Chorwacji. Po zdobyciu Vukovaru nie udało się zająć Osijeka ani nawet położonego niedaleko Vinkovci. W górnej części znajduje się Baranja - tam przed wojną Serbowie stanowili mniejszość, ale nie przeszkodziło im to w jej podbiciu. Po roku rządów stali się większością.

Sprzęt wojskowy na wolnym powietrzu to gratka dla fanów militariów, tym bardziej, że Chorwaci zmuszeni byli niekiedy sięgać po pojazdy zabytkowe. Przy większości egzemplarzy brak tablic informacyjnych, ale czasem łatwo się domyślić, co widzimy: tu radziecka myśl techniczna - T-34 i T-55...

 

Wóz piechoty M-60 produkcji jugosłowiańskiej oraz sowieckie działo przeciwlotnicze ZSU-57.

 

To dopiero perełka: amerykański niszczyciel czołgów M36 Jackson! Naprawdę zabytek, ponieważ zaprojektowano go pod koniec II wojny światowej! Kilkaset sztuk zakupiła potem Jugosławia, wymieniła silniki na radzieckie i służyły one w siłach zbrojnych państw sukcesyjnych aż do lat 90. XX wieku.

Na zielonej łące powstało coś w rodzaju makiety pola bitwy z armatami, okopami, schronami i stanowiskami strzelniczymi.

Resztki zestrzelonego w pobliżu Đakova Miga-21.

Reprezentanci chorwackich sił powietrznych: również MiG-21 oraz Antonow An-2. To kolejna leciwa konstrukcja z lat 40., ale kilka takich wysyłano nad Vukovar aby zrzucać zaopatrzenie, a na Serbów bomby wykonane z kanistrów z paliwem i kotłów.

Są też oczywiście sprzęty do zestrzeliwania takich maszyn (Strieła-1).

 

Sanitarka.

 

Najciekawsze obiekty są przy wejściu: improwizowane pojazdy opancerzone. Ponieważ początkowo Chorwaci nie posiadali ciężkiego sprzętu, więc jeszcze przed wybuchem wojny w różnych zakładach zaczęły powstawać konstrukcje na podwoziach ciężarówek, autobusów, ciągników rolniczych i innych. Stworzono w ich sumie około 250 sztuk, służyły przeważnie jako wozy policyjne albo do transportu rannych.

 

We wnętrzach panował zwykle zaduch i wysoka temperatura.

Jedynym przedstawicielem skromnych sił morskich jest okręt desantowy z 1977 roku.

Tuż za płotem muzeum znajduje się zupełnie zapomniany cmentarz żydowski. Zniszczona brama, zrujnowany dom przedpogrzebowy i posiekane kulami macewy.

Pora opuścić Vukovar. Mimo słonecznej i ciepłej aury gdzieś podświadomie czułem chłód i cień dawnych wydarzeń, które nadal ciążyły nad miastem. Przy wyjeździe natykam się na wrak budynku dworca kolejowego. Poza powieszeniem nowej tabliczki nic w nim nie zmieniano, a pociągi osobowe już się tu nie zatrzymują. Dworzec to typowa architektura kolei austro-węgierskich, więc łatwo można sobie wyobrazić, że nie jesteśmy nad Dunajem, ale np. w Cieszynie albo Zwardoniu po przejściu frontu...

Wbrew pozorom struktura demograficzna okolicy po wojnie zbytnio się nie zmieniła. Choć Vukovar zamieszkuje prawie połowę mniej ludzi niż kiedyś, to Serbowie nadal stanowią trzecią część. Podobnie w wioskach - tak jak dawniej są one etnicznie serbskie. W Trpinji (Трпиња), gdzie nieustannie stoi pomnik z jugosłowiańskich czasów, to nawet 90% populacji.

Identyczna sytuacja jest w Borovie (Борово). W tej wiosce doszło do jednego z najwcześniejszych starć chorwacko-serbskich, w maju 1991 roku, czyli jeszcze kilka miesięcy przed oblężeniem Vukovaru. Zaczęło się z pozornie błahego powodu: chorwaccy policjanci postanowili ściągnąć jugosłowiańską flagę i zastąpić ją własną. Zrobili to na własną rękę i wbrew rozkazom zakazującym niepotrzebnych prowokacji. Dwóch złapali Serbowie z jednostek paramilitarnych, koledzy chcieli ich odbić i wtedy wpadli w zasadzkę. Efekt: dwunastu martwych Chorwatów i jeden Serb. Wydarzenie to spowodowało znaczny wzrost nienawiści wobec Serbów, choć z chłopskiego punktu widzenia to nie oni zaczęli tę rozróbę. Pomnik poległych policjantów był wielokrotnie niszczony, miejscowych drażni zwłaszcza tekst o "serbskich terrorystach".

Bardziej wymieszana jest gmina Erdut (Ердут, węg. Erdőd; historycznie to już Slawonia, a nie Srem). Serbowie nieznacznie przekraczają połowę, mamy 1/3 Chorwatów i jeszcze grupę Węgrów. Tutejsze wioski leżą nad samą rzeką i przy moście granicznym, więc w 1991 roku znalazły się jako pierwsze w rękach jugosłowiańskiego wojska i serbskich bojówek. Tu też doszło do pierwszych masakr na ludności: paramilitarni bandyci od "Arkana" zabili kilkadziesiąt cywilów, w większości Węgrów. Wszystkich nie-Serbów wygnano. Cztery lata później w Erdut podpisano porozumienie, na podstawie którego ziemia ta wracała pod chorwacką administrację.

Na ulicach gminy widać napisy także w cyrylicy. To też ciekawa sprawa. Chorwackie prawo zezwala mniejszościom na używanie swoich języków i alfabetów w przestrzeni publicznej. Nie mają z tym problemów Włosi na Istrii, nie mają Czesi, Słowacy czy Rusini. Ale Serbowie tak. Za każdym razem, kiedy pojawiały się tablice wjazdowe czy oficjalne szyldy z serbską wersją, padały one łupem wandali, protestowali chorwaccy weterani wojny i nacjonaliści. Tak było chociażby w Vukovarze. Prawo prawem, ale racja jest po naszej stronie, a więc serbskich tablic miejscowości nie uświadczymy, jednak poszczególne jednostki administracyjne radzą sobie w inny sposób i stosują cyrylicę w takich przypadkach:

Erdut położony jest na wysokiej 70-metrowej skarpie nad Dunajem, skąd doskonale i daleko widać w kierunku wschodnim, czyli na Serbię. To zapewne zdecydowało o wybudowaniu w średniowieczu zamku. Po raz pierwszy wspominają go źródła z 1335 roku, właścicielami była m.in. potężna rodzina Erdődy, od której wioska wzięła nazwę.

Zamek uszkodziło w czasie wojny jugosłowiańskie lotnictwo. Obecnie dwie główne części konstrukcji spięte są wzajemnie linami.

Spoglądam z zadumą na Serbię. Na tym odcinku nie ma sporów granicznych, gdyż Dunaj biegnie jednym, stałym korytem. Serbia miała być jednym z moich głównych celów na tegoroczne wakacje. Co prawda od maja turyści mogli wjeżdżać na jej teren, ale latem państwa sąsiednie zaczęły się bać serbskiej "drugiej fali" i wprowadzać ograniczenia dla osób przybywających z tego kraju. W efekcie musielibyśmy z Serbii od razu jechać do domu albo przynajmniej do Czech, bo Chorwacja, Węgry, Austria i Słowacja dopuszczały jedynie tranzyt... Nie na wiele im się to zdało, a jedynie powodowało problemy dla podróżujących. Na moście granicznym pustki, nie zauważyłem ani jednego auta.

Wpatrywanie się w serbską ziemię trwa krótko, gdyż zamek zamieszkują całe chmary agresywnych komarów. Dosłownie rzucały się na człowieka, z ledwością wytrzymałem około minuty machania kończynami. Wracam między zabudowania, gdzie fotografuję jeszcze pałacyk, w którym podpisano chorwacko-serbskie porozumienie pokojowe.

Jedziemy dalej, wracając do miejsca noclegowego w Baranji. W przysiółku Dalj Planina mijamy dom kultury z napisami po chorwacku i węgiersku.

Ostatni postój w Bijelo Brdo (Бијело Брдо, Darnó). To nadal gmina Erdut, więc na tablicach występuje cyrylica, a na pomniku komunistycznego partyzanta nie dołożono wersji łacińskiej.

Przy głównej drodze działa bar "Mali raj". Jak na raj, nawet mały, zdecydowanie polało się tutaj za dużo krwi w krótkim czasie. Chyba, że to opis współczesności, gdzie nikt do siebie nie strzela (przynajmniej na razie).